Rolnictwo i leśnictwo są bardzo narażone na skutki wzrostu globalnej temperatury: zwiększone wahania sezonowe zakłócają cykle rolnicze, a zmieniające się poziomy opadów i ekstremalne zjawiska pogodowe, takie jak fale upałów, susze, burze i powodzie, niosą ze sobą znaczne wyzwania.
Wspólna polityka rolna ma za zadanie zapewnić rolnikom możliwość dostosowania się do niepewnej sytuacji związanej z klimatem, ograniczenia emisji oraz złagodzenia skutków zmiany klimatu.
Zmiana klimatu a rolnictwo w UE
Rolnictwo odgrywa ważną i pozytywną rolę w łagodzeniu zmiany klimatu: dzięki procesowi fotosyntezy uprawy, żywopłoty i drzewa będące stałym elementem krajobrazu rolniczego wychwytują dwutlenek węgla z atmosfery, a odpowiednio gospodarowane gleby magazynują go.
Rolnictwo odpowiada jednak również za około 10 proc. (438 994 MtCO2e, dane z 2017 r.) wszystkich emisji gazów cieplarnianych w UE – wyprzedzają go tylko sektory energetyki, transportu, mieszkalnictwa i sektor handlowy. Praktyki rolnicze wiążą się w szczególności z dwoma rodzajami gazów cieplarnianych:
- metanem (CH4) – pochodzącym z procesów trawiennych zwierząt gospodarskich, gospodarowania obornikiem i uprawy ryżu
- podtlenkiem azotu (N2O) – pochodzącym z gleb rolnych nawożonych nawozami azotowymi pochodzenia organicznego i mineralnego oraz z gospodarowania obornikiem.
W latach 1990–2017 emisje gazów cieplarnianych w sektorze rolnictwa w UE ograniczono o 19 proc. W tym samym czasie emisje metanu pochodzące z fermentacji w przewodzie pokarmowym bydła zmniejszyły się o 21 proc.
Za sprawą wspólnej polityki rolnej (WPR) Komisja Europejska chce zadbać o to, by rolnictwo znacznie przyczyniło się do realizacji unijnej polityki klimatycznej.
W będącej częścią Europejskiego Zielonego Ładu strategii „od pola do stołu” określono ramy przejścia na zrównoważony system żywnościowy, w którym rolnicy mogą nadal zaspokajać zapotrzebowanie społeczeństwa na żywność przy jednoczesnej ochronie klimatu. WPR jest kluczowym narzędziem wspierającym rolników w tym procesie transformacji.
Działania w ramach WPR
WPR służy propagowaniu zrównoważonych systemów rolnych w UE i umożliwia rolnikom:
- dostarczanie społeczeństwu bezpiecznej, zdrowej żywności produkowanej w sposób zrównoważony
- uzyskiwanie stabilnych i sprawiedliwych zarobków, przy uwzględnieniu szerokiego zakresu dóbr publicznych, jakie rolnicy zapewniają
- ochronę zasobów naturalnych, zwiększanie bioróżnorodności i przyczynianie się do przeciwdziałania zmianie klimatu.
Dzięki wielu przepisom i środkom WPR zapewnia wsparcie na rzecz działań w dziedzinie klimatu w rolnictwie i leśnictwie.
Zasada wzajemnej zgodności
Zgodnie z zasadą wzajemnej zgodności wypłaty dla wszystkich beneficjentów WPR uzależnione są od spełnienia zestawu wymogów podstawowych w zakresie zarządzania oraz norm dobrej kultury rolnej zgodnej z ochroną środowiska (GAEC). Zasada wzajemnej zgodności zapewnia ochronę zasobów naturalnych, które znajdują się pod coraz większą presją wynikającą ze zmiany klimatu, a przepisy szczegółowe dotyczące ochrony gleby – takie jak wymóg minimalnej pokrywy glebowej zgodnie z normą GAEC 4 – przyczyniają się do magazynowania dwutlenku węgla.
Płatności z tytułu zazieleniania
Na podstawie aktualnych przepisów WPR rolnicy, którzy utrzymują trwałe użytki zielone, wprowadzają dywersyfikację upraw i przekształcają 5 proc. swoich gruntów ornych na obszar proekologiczny, otrzymują płatności z tytułu zazieleniania.
Wymóg dotyczący utrzymywania trwałych użytków zielonych może pomóc zachować węgiel organiczny w glebie, a niektóre możliwości w zakresie obszarów proekologicznych (np. miedza śródpolna, agroleśnictwo czy okrywa zielona) mogą także przyczynić się do pochłaniania dwutlenku węgla.
Rozwój obszarów wiejskich
Jednym z sześciu obszarów priorytetowych polityki na rzecz rozwoju obszarów wiejskich (tzw. drugiego filaru WPR) jest „wspieranie efektywnego gospodarowania zasobami oraz przechodzenia w sektorze rolnym, spożywczym i leśnym na gospodarkę niskoemisyjną i odporną na zmianę klimatu”. Kraje UE mogą przyczynić się do realizacji celów tego obszaru priorytetowego w swoich programach rozwoju obszarów wiejskich dzięki środkom, które:
- ułatwiają dostarczanie i wykorzystanie odnawialnych źródeł energii
- redukują emisje gazów cieplarnianych i amoniaku z rolnictwa
- promują ochronę pochłaniaczy dwutlenku węgla oraz pochłanianie dwutlenku węgla w rolnictwie i leśnictwie.
Kraje UE mogą ukierunkować wiele środków na działania w dziedzinie klimatu oraz przystosowanie się do zmiany klimatu, takie jak:
- działania rolno-środowiskowo-klimatyczne, w ramach których rolnicy mogą zobowiązać się do stosowania przyjaznych dla klimatu praktyk i systemów zarządzania, jak np. agroekologia czy agroleśnictwo
- inwestycje w rzeczowe aktywa trwałe w postaci obiektów do przechowywania nawozów naturalnych, by zredukować emisje amoniaku
- działania wspierające rozwój leśnictwa i gospodarkę leśną, które wzmacniają istotną rolę lasów w pochłanianiu dwutlenku węgla
- działania związane z zarządzaniem ryzykiem, które mogą posłużyć do wsparcia funduszy ubezpieczeń wzajemnych na wypadek niekorzystnych zjawisk klimatycznych
- działania na rzecz współpracy, transferu wiedzy i usług doradczych sprzyjające poszerzaniu wiedzy i innowacjom w zakresie praktyk rolniczych istotnych dla klimatu.
Europejska Sieć na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich ułatwia dzielenie się wiedzą i współpracę w zakresie biogospodarki i działań w dziedzinie klimatu na obszarach wiejskich.
WPR na lata 2023–2027
WPR na lata 2023–2027 weszła w życie 1 stycznia 2023 r. Przybliża ona rolnictwo do realizacji ambitnych celów klimatycznych wyznaczonych w Europejskim Zielonym Ładzie.
Cele szczegółowe WPR
Jednym z dziewięciu celów szczegółowych WPR na lata 2023–2027 określonych w propozycjach Komisji jest łagodzenie zmiany klimatu i przystosowywanie się do niej, a także wykorzystanie i zapewnienie dostępności zrównoważonej energii w rolnictwie.
Plany strategiczne WPR
Kraje UE mogą zapewnić realizację unijnych celów klimatycznych w swoich planach strategicznych WPR, dostosowując je do potrzeb i możliwości krajowych. Państwa zyskują większą elastyczność w planowaniu interwencji w oparciu o lokalne i regionalne wymogi dotyczące przystosowania się do zmiany klimatu oraz w wykorzystaniu możliwości w zakresie redukcji emisji w swoich sektorach rolnictwa.
Nowa zielona architektura
W WPR na lata 2023–2027 przewidziano nową zieloną architekturę, która zwiększa możliwości w zakresie rolnictwa przyjaznego dla klimatu. Na przykład zaostrzona zasada warunkowości obejmuje dotychczasowe wymogi, takie jak ochrona trwałych użytków zielonych, ale w bardziej rygorystycznej i uproszczonej formie. Obejmuje również takie wymogi jak ochrona torfowisk i terenów podmokłych. Ponadto znaczna część budżetu WPR na lata 2023–2027 jest przeznaczona na ekoprogramy, które mogą zachęcać rolników do stosowania dobrowolnych praktyk przyczyniających się do łagodzenia zmiany klimatu i redukcji emisji. W styczniu 2021 r. Komisja opublikowała orientacyjny wykaz ekoprogramów obejmujący szereg praktyk, które są korzystne dla klimatu. Oprócz tego w ramach wsparcia na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w dalszym ciągu finansowane są: płatności związane z gospodarowaniem gruntami, inwestycje, zdobywanie wiedzy oraz innowacje i współpraca w zakresie łagodzenia zmiany klimatu i przystosowywania się do niej.
Monitorowanie postępu
Za pośrednictwem wspólnych ram monitorowania i oceny (CMEF) Komisja gromadzi wiele rozmaitych wskaźników danych dotyczących rolnictwa i zmiany klimatu. Prowadzony przez Komisję portal danych rolno-spożywczych zawiera tablice przedstawiające najważniejsze wskaźniki dotyczące działań w dziedzinie środowiska i klimatu, a także zmiany klimatu i jakości powietrza.
CMEF ułatwiają także przeprowadzenie wielu ocen i badań zewnętrznych mających na celu pomiar wyników WPR. W czerwcu 2021 r. Komisja opublikowała niezależną ocenę wpływu WPR na zmianę klimatu i emisje gazów cieplarnianych.
W WPR na lata 2023–2027 przewidziano ulepszone ramy monitorowania i oceny wyników, które zapewniają łatwiejszą i lepszą rozliczalność oraz przejście na model realizacji polityki oparty na wynikach.
Wiedza, badania naukowe i innowacje
Finansując badania naukowe i innowacje, Komisja wspiera opracowywanie nowoczesnych systemów rolniczych i leśnych, które mogą wspomóc działania w dziedzinie klimatu bez utraty produktywności i rentowności. Przykładowo celem misji dotyczącej zdrowia gleb w ramach programu „Horyzont Europa” jest dążenie do wykorzystania potencjału gleby do łagodzenia skutków zmiany klimatu.
System doradztwa rolniczego umożliwia wymianę nowej wiedzy i najlepszych praktyk, pomagając rolnikom wprowadzać rozwiązania odpowiednio dostosowane do ich szczególnych potrzeb.
Z kolei europejskie partnerstwo innowacyjne na rzecz wydajnego i zrównoważonego rolnictwa (EPI-AGRI) to grupy dyskusyjne, grupy operacyjne, projekty, publikacje i wydarzenia służące rozwojowi innowacji w zakresie rolnictwa i zmiany klimatu. Obszary docelowe obejmują magazynowanie dwutlenku węgla w ramach uprawy rolnej, system rolno-leśny, redukcję emisji w hodowli bydła oraz wykorzystywanie odnawialnych źródeł energii w gospodarstwie.
Podstawa prawna
Wzajemna zgodność jest regulowana przepisami dotyczącymi zarządzania wspólną polityką rolną oraz jej finansowania i monitorowania (rozporządzenie (UE) nr 1306/2013, rozporządzenie wykonawcze (UE) nr 809/2014, rozporządzenie delegowane (UE) nr 640/2014).
Przepisy dotyczące płatności z tytułu zazieleniania określono w rozporządzeniu (UE) nr 1307/2013, rozporządzeniu delegowanym (UE) nr 639/2014 i rozporządzeniu wykonawczym (UE) nr 641/2014.
Wsparcie unijne na rzecz rozwoju obszarów wiejskich pochodzi z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) – rozporządzenie (UE) nr 1305/2013.
