Bodem en landbouw in de EU

Ongeveer vijftig procent van het grondoppervlak van de EU bestaat uit landbouwgrond. Landbouw en bodemgezondheid hangen dan ook nauw samen. De bodem in de EU kampt echter met problemen zoals erosie, aantasting, verwoestijning, verlies van organisch materiaal en biodiversiteitsverlies.

Veel van de problemen die een bedreiging vormen voor de bodemgezondheid, houden verband met de landbouw en de druk om aan de stijgende voedselbehoeften te voldoen, zoals:

• aantasting en achteruitgang als gevolg van intensieve praktijken;
• verdichting door zware machines en ongepaste agronomische teeltpraktijken;
• schade aan de biodiversiteit als gevolg van monoculturen en andere praktijken op het gebied van bodemgebruik en beheer;
• verontreiniging door chemische stoffen (pesticiden, zware metalen, farmaceutische producten, plastics enz.);
• landverlating en verwaarlozing van land.

Om deze problemen aan te pakken, zorgt het GLB ervoor dat de landbouw in overeenstemming is met het bodembeschermingsbeleid van de EU, zoals uiteengezet in de huidige thematische strategie voor bodembescherming. Duurzaam bodembeheer is ook essentieel voor vele strategieën en prioriteiten van de Europese Green Deal, waaronder:

• de “van boer tot bord”-strategie;
• het actieplan om de vervuiling tot nul terug te brengen;
• de ambities op het gebied van matiging van en aanpassing aan de klimaatverandering;
• de biodiversiteitsstrategie, waarin ook een nieuwe EU-bodemstrategie voor 2021 is aangekondigd;
• en het nieuwe actieplan voor biologische landbouw.

Huidige GLB-maatregelen

Via diverse regels en maatregelen beoogt het GLB de rol van de bodem binnen duurzame landbouwsystemen in de EU te vrijwaren, zodat landbouwers in staat zijn om:

• voor veilig, gezond en duurzaam geproduceerd voedsel voor de samenleving te zorgen;
• een stabiel en billijk inkomen te verdienen, rekening houdend met de aanvullende collectieve goederen die zij leveren;
• natuurlijke hulpbronnen te beschermen, de biodiversiteit te vergroten en bij te dragen aan de strijd tegen klimaatverandering.

Randvoorwaarden

In het kader van de randvoorwaarden zijn voor alle begunstigden van het GLB de betalingen gekoppeld aan een reeks uit de regelgeving voortvloeiende beheerseisen (RBE’s) en goede landbouw- en milieucondities (GLMC’s). Randvoorwaarden die van bijzonder belang zijn voor de bodem, zijn onder meer:

• minimale bodembedekking (GLMC 4);
• minimaal grondbeheer om erosie te beperken (GLMC 5);
• behoud van organisch bodemmateriaal (GLMC 6).

Groene rechtstreekse betalingen

Volgens de huidige GLB-regels moeten landbouwers drie verplichte praktijken in acht nemen om groene rechtstreekse betalingen te ontvangen. Elk van deze praktijken komt de gezondheid van de bodem ten goede:

• gewasdiversificatie: een grotere verscheidenheid aan gewassen maakt de bodem en de ecosystemen veerkrachtiger;
• blijvend grasland: houdt de vruchtbaarheid van de bodem in stand, zorgt voor het behoud van organisch koolstof in de bodem, voorkomt erosie en komt de biodiversiteit ten goede door habitats te beschermen;
• ecologische aandachtsgebieden: gunstige opties voor de bodem zijn braakland, terrassen, akkerranden, boslandbouw, vanggewassen, groenbedekking en stikstofbindende gewassen.

Vanaf 2023 zullen de doeltreffendste elementen van de groene rechtstreekse betalingen worden aangepast en geïntegreerd in het hervormde GLB. Rechtstreekse betalingen zullen aan de milieu- en klimaatdoelstellingen blijven bijdragen via het nieuwe instrument “ecoregelingen”.

Plattelandsontwikkeling

Bij de plattelandsontwikkeling (de zogenoemde “tweede pijler” van het GLB) is er een specifiek aandachtsgebied voor de bodem, dat gericht is op het voorkomen van erosie en het verbeteren van het beheer.

In hun plattelandsontwikkelingsprogramma’s kunnen de EU-landen bijdragen aan dit aandachtsgebied door middel van agromilieuklimaatmaatregelen waarmee landbouwers zich verbinden tot beheerspraktijken die de bodem beschermen en verbeteren.

De EU-landen kunnen verschillende andere maatregelen voor plattelandsontwikkeling nemen om duurzaam bodembeheer te bevorderen:

• maatregelen ter ondersteuning van biologische landbouw dragen bij tot de bescherming van de gezondheid van de bodem en de biodiversiteit;
• maatregelen ter ondersteuning van de ontwikkeling van de bosbouw zijn doeltreffend tegen bodemerosie;
• investeringsmaatregelen kunnen worden gebruikt voor de financiering van machines voor conserverende bodembewerking — om het uiteenvallen van de bodem tot een minimum te beperken en om een hoog niveau van bodembedekking in de herfst en winter te handhaven, waardoor de uitstoot van broeikasgassen kan worden beperkt, erosie kan worden tegengegaan en organisch materiaal in de bodem kan worden opgebouwd;
• maatregelen ter ondersteuning van kennisoverdracht, adviesdiensten en samenwerking kunnen landbouwers helpen bij het aanpakken van diverse bedreigingen voor de bodem — zoals erosie, verzuring of verlies van organisch materiaal — en de toepassing bevorderen van duurzame bodembeheerpraktijken die zijn aangepast aan de plaatselijke agro-ecologische en landbouwomstandigheden.

Het Europees netwerk voor plattelandsontwikkeling (ENPO) vergemakkelijkt ook de uitwisseling van ideeën en goede praktijken via thematische gebieden inzake hulpbronnenefficiëntie en water- en bodembeheer.

Het nieuwe GLB: 2023-2027

Het nieuwe GLB gaat in 2023 van start en zal onder meer zorgen voor meer steun voor een gezonde bodem, in lijn met de doelstellingen van de Europese Green Deal.

Specifieke GLB-doelstelling

Op basis van de voorstellen van de Commissie zal het nieuwe GLB worden opgebouwd rond negen specifieke doelstellingen. Duurzaam bodembeheer zal een cruciaal onderdeel vormen van diverse doelstellingen, in het bijzonder die in verband met landschappen en biodiversiteit, natuurlijke hulpbronnen en klimaatactie.

Strategische GLB-plannen

In hun strategische GLB-plannen zullen de EU-landen meer flexibiliteit hebben om interventies te ontwerpen waarmee de meest urgente uitdagingen voor hun bodems kunnen worden aangepakt, terwijl ook wordt bijgedragen aan de gemeenschappelijke EU-doelen.

Nieuwe groene architectuur

Een nieuwe groene architectuur voor het GLB zal strengere regels opleggen en meer mogelijkheden bieden voor milieuvriendelijke landbouw. Zo zal een aanzienlijk deel van de GLB-begroting worden uitgetrokken voor ecoregelingen, die vrijwillige praktijken van landbouwers kunnen ondersteunen. De Commissie heeft in januari 2021 een indicatieve lijst van ecoregelingen gepubliceerd, waaronder verschillende praktijken die gunstig zijn voor de bodem.

Landbouwbedrijfsduurzaamheidsinstrument voor nutriënten

In het kader van het nieuwe GLB zullen landbouwers gebruikmaken van het landbouwbedrijfsduurzaamheidsinstrument voor nutriënten (Farm Sustainability Tool for nutrients — FaST). FaST zal landbouwers advies geven over het gebruik van meststoffen om in de werkelijke gewasbehoeften te voorzien en ervoor te zorgen dat de bestaande wetgeving over het gebruik van meststoffen wordt nageleefd. Het nieuwe instrument zal een optimaal gebruik van meststoffen bevorderen, wat zowel economische als ecologische voordelen zal opleveren. Het zal ook bijdragen tot de digitalisering van de landbouw door de vaardigheden van landbouwers op het gebied van het gebruik van digitale instrumenten te vergroten.

Voortgangsmonitoring

Via het gemeenschappelijk monitoring- en evaluatiekader (GMEK) verzamelt de Commissie gegevens over een breed scala aan indicatoren om na te gaan in hoeverre de doelstellingen van het GLB zijn verwezenlijkt. Het portaal voor agrovoedingsgegevens van de Commissie bevat een bodemdashboard met enkele van de meest relevante indicatoren voor de bodem.

Het GMEK biedt ook een kader voor evaluaties en externe studies. In november 2020 heeft de Commissie een onafhankelijke studie over de impact van het GLB op het duurzame beheer van de bodem gepubliceerd, die werd uitgevoerd door Alliance Environnement GEIE.

Op basis van de voorstellen van de Commissie zal het nieuwe GLB een versterkt kader voor prestatiemonitoring en -evaluatie omvatten, dat een grotere verantwoordingsplicht en de overgang naar een prestatiegericht uitvoeringsmodel zal vergemakkelijken.

Kennis, onderzoek en innovatie

De ontwikkeling van kennis, onderzoek en innovatie is essentieel om de mogelijkheden van duurzaam bodembeheer te bevorderen.

Met het bedrijfsadviseringssysteem (BAS) worden landbouwers geadviseerd over hoe ze duurzaam bodembeheer kunnen toepassen op hun bedrijf, de regels voor bodembescherming kunnen naleven en steun voor plattelandsontwikkeling kunnen krijgen, en wordt kennis over nieuwe methoden en technologie verspreid.

Onderzoek en innovatie

De Commissie steunt ook onderzoek en innovatie om een beter inzicht te krijgen in de impact van land- en bosbouw op de bodem en om nieuwe technieken en technologieën te ontwikkelen waarmee vooruitgang kan worden geboekt op het gebied van bodemverbeterende productiesystemen. De Commissie stelt met name nieuwe benaderingen van onderzoek en innovatie voor, in combinatie met onderwijs, opleiding, investeringen en demonstratie van goede praktijken door middel van projecten voor “levende laboratoria” en gidsprojecten, via de Horizon Europa-missie “Een bodemdeal voor Europa”.

Europees Innovatiepartnerschap voor productiviteit en duurzaamheid in de landbouw

Het Europees innovatiepartnerschap voor productiviteit en duurzaamheid in de landbouw (EIP-AGRI) blijft in het toekomstige GLB een belangrijk instrument ter bevordering van de ontwikkeling, het testen en de verspreiding van innovatieve oplossingen die via de werkzaamheden van operationele groepen tot stand zijn gekomen. Deze operationele groepen brengen landbouwers, bosbouwers, onderzoekers, adviseurs, bedrijven en milieu-ngo’s met elkaar in contact om samen te werken aan innovatieve landbouwprojecten en andere activiteiten in verband met landbouw en plattelandsgebieden.

Onderzoek in actie: digitalisering

Digitalisering kan landbouwers in staat stellen de vruchtbaarheid van de bodem te verbeteren en vervuiling te verminderen door betere beheersystemen te ondersteunen. Precisielandbouw maakt bijvoorbeeld gebruik van digitale locatiemonitoring voor de gerichte toepassing van nutriënten en pesticiden, terwijl satellietgeleidingssystemen het mogelijk maken vaste rijpaden te gebruiken, wat bekendstaat als rijpadenteelt of “Controlled Traffic Farming” (CTF). Minder verdichting van de bovenste bodemlaag zorgt voor een beter water-luchtregime in de bodem, waardoor in perioden van droogte en zware regenval stabielere oogsten kunnen worden verkregen.